Wpływ dawnego fortu Rauch
na lokalizację budynku
Wydziału Budownictwa Lądowego
Politechniki Poznańskiej

Józef Jasiczak, Marcin Kanoniczak - Politechnika Poznańska, Instytut Konstrukcji Budowlanych
Tomasz Kanoniczak - Stowarzyszenie Sympatycy Architektury Militarnej w Poznaniu

1. Wstęp

Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska (WBiIŚ) powstał w 1945 roku (wtedy pod nazwą Wydział Budownictwa z oddziałami: Lądowo-Wodnym i Architektury), jako trzeci w ówczesnej Szkole Inżynierskiej, poprzedniczce Politechniki Poznańskiej. Jak wynika z dokumentów i wspomnień, naukowy i dydaktyczny rozwój powołanej w 1919 roku Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn w Poznaniu oraz poziom prezentowany przez Państwową Szkołę Budownictwa w Poznaniu (nazwa z 1918 roku, założona pod koniec wieku XIX jako Szkoła Budowlana z wydziałem drogowym), a także potrzeby gospodarki Polski Zachodniej sprawiły, że w okresie międzywojennym dążono do utworzenia w Poznaniu trzeciej polskiej uczelni politechnicznej z sekcją budowlaną. Już w roku 1921 inżynierowie budownictwa oraz architekci Stowarzyszenia Inżynierów i Architektów opracowali "Memoriał w sprawie założenia politechniki w Poznaniu". Inicjatywa ta jednak nie została pomyślnie zakończona. W roku 1937 inicjatywa powołania Politechniki Poznańskiej została wznowiona. Dnia 19 czerwca 1937 roku w Izbie Przemysłowo-Handlowej w Poznaniu odbyło się posiedzenie Komitetu Organizacyjnego. Niestety także inicjatywa z 1937 roku okazała się nieskuteczna. Według rozpowszechnianych w Poznaniu opinii ministerstwo przyrzekło powołanie w Poznaniu politechniki w 1941. Niestety wybuch II wojny światowej przeszkodził w realizacji tego zamierzenia. Jednak myśl o potrzebie powołania w Poznaniu wyższej uczelni technicznej nurtowała środowisko poznańskie nawet w okresie okupacji. Zniszczenia powojenne Poznania, Wielkopolski oraz Ziem Odzyskanych były dodatkowymi impulsami do utworzenia w Poznaniu wyższej uczelni technicznej z wydziałami budownictwa i architektury.

Kiedy Dekretem Ministerstwa Oświaty z dniem 3 września 1945 r. powołano Szkołę Inżynierską w Poznaniu, w jej ramach utworzono trzeci wydział (po wydziałach: Mechanicznym zał. 1919 i Elektrycznym zał. 1930), a mianowicie: Wydział Budownictwa z Oddziałem Lądowo-Wodnym oraz Oddziałem Architektury. Pierwszym dziekanem Wydziału Budownictwa został profesor Roman Kozak (członek Komitetu Organizacyjnego Politechniki Poznańskiej, do roku 1939 wykładowca w Państwowej Szkole Budownictwa w Poznaniu). Początkowo Wydział mieścił się w budynkach po Wyższej Królewskiej Szkole Budowy Maszyn oraz w budynku byłego liceum Bergera przy ul. Strzeleckiej w Poznaniu. W pomieszczeniach tych mieściło się kilka wydziałów w związku z czym podjęto inicjatywę dotyczącą pozyskania nowych terenów pod rozbudowę Politechniki i Kampusu na prawym brzegu Warty. Decyzją Rady Miasta Poznania z 1947 roku uczelni przyznano teren byłego Fortu Rauh, na prawym brzegu Warty, za Mostem Rocha , w obrębie ulic Piotrowo, Berdychowo, Kórnicką i Kaliską. Pierwszym obiektem oddanym w 1955 r. był budynek Wydziału Budownictwa Lądowego. Historię terenu pofortowego i budowli tam się znajdujących zamieszczono w niniejszym opracowaniu.

2. Twierdza Poznań i fort Rauch

Pruska twierdza poligonalna w Poznaniu została dostosowana do wielkości i lokalizacji miasta, gdzie główną linię obrony stanowił szeroki bastionowy pas umocnień otaczający półkoliście lewobrzeżne miasto. Od północy, na wzgórzu, zlokalizowano najważniejszy fort twierdzy, Cytadelę Winiarską. Prawobrzeżną część Poznania, wyspę, otoczoną wodami Cybiny i Warty, zamknięto w ciągu umocnień, określanych przez inżynierów fortyfikacji Cytadelą Tumską. Dla wzmocnienia tej cytadeli, i skutecznego zabezpieczenia przepraw przez Wartę, wzniesiono charakterystyczny narysem, potężny pas przesłaniania w postaci Lunet Aster i Steinäcker oraz dwóch niemal bliźniaczych fortów: Prittwitz Gaffron i Rauch. Lokalizacje tego ostatniego zaplanowano (rys. 1) w pobliżu dwóch niewielkich folwarków Piotrowo i Berdychowo, których tereny miały stanowić zaplecze budowlane, a ostatecznie, już po późniejszym włączeniu w granice działki fortu (Festung Gelande), także miejsce lokalizacji infrastruktury towarzyszącej (budynki warsztatowe, rusznikarnie, latryny, śmietniki).

Rys. 1. Twierdza Poznań (mapa z 1871r.). W części pd - wsch. Fort Rauch [lit. 5]

 

Pierwotnie, ten wolny od gęstej zabudowy teren, stanowił miejsce uprawy roślin i hodowli zwierząt gospodarskich. Nieliczne budynki folwarczne, takie jak wiejskie chaty, szopy, czy stodoły miały ulec w większości rozbiórce. Teren (w zakresie działki fortecznej), został przymusowo wykupiony przez państwo pruskie, na mocy stosownej ustawy o zakupie i ochronie terenów państwowych. Już wstępne projekty fortyfikacji Poznania, wykonane przez pruskich inżynierów, wskazują teren Piotrowa i Berdychowa, jako miejsce planowanej lokalizacji dużego (znacznie większego od wykonanego później), fortu reditowego, o nieco innym zarysie . Nieco późniejszy plan przedstawia podobny do poprzedniego projekt fortu, jednak już plany realizacyjne (także Fortu Prittwitz), wskazują, że w momencie podjęcia prac realizacyjnych w zakresie budowy twierdzy na prawym brzegu Warty, ostateczny kształt i szczegóły konstrukcyjne obiektu są uzgodnione i nie wprowadzano poprawek lub zmian w formę obiektu, po podjęciu prac budowlanych. Z zachowanych materiałów wynika, że prace budowlane, poprzedzone badaniem gruntu i wytyczeniem działek budowy, rozpoczęto ok. 1840 r. [5]. Zgodnie z zasadami ówczesnej sztuki budowlanej, opartej o reguły nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej, obiekty poznańskiej twierdzy wzniesiono z maksymalnym wykorzystaniem łatwych do nabycia w okolicy materiałów budowlanych. Trudniej dostępny surowiec sprowadzano z górnego Śląska. Centralnym elementem Fortu Rauch, była ceglana, owalna redita koszarowa, posadowiona kamiennym (granitowym) fundamencie. Dwukondygnacyjna konstrukcja redity z izbami żołnierskimi, kuchniami i piekarnią, półkoliście otaczała obszerny dziedziniec z umieszczoną po środku pompą wodną. Zewnętrzny strop koszar przykrywała gruba warstwa ziemi, tworząc górny taras artyleryjski. Z kolei zewnętrzną krawędź redity otaczał obszerny majdan, zabezpieczony potężnym wałem artyleryjskim. Tuż za murem oporowym skarpy przebiegała sucha fosa, uzupełniona o umieszczone w niej dwie duże dwustronne kaponiery barkowe. Zewnętrzna nachylona płaszczyzna terenu otaczającego całe założenie Fortu Rauch, tworzyła szerokie przedpole obserwacji i ostrzału. Widok Fortu z lotu ptaka pokazano na rys. 2, a widok na bramę i część redity na rys. 3. Na rys. 4 przedstawiono rysunek inwentaryzacyjny Fortu z roku 1950, a na rys. 5 przedstawiono plan ogólny Fortu Rauch - Reduty Marcinkowskiego z oznaczeniem poszczególnych elementów. Z pruskich planów budowy Fortu odczytano następujące wymiary: szerokość fortu 263 m, długość fortu 188 m. Sama murowana redita (część owalna) miała następujące wymiary: szerokość rzutu 89,5 m, długość rzutu 70,6 m. Przy okazji analizy konstrukcji fortu wykonanej jako murowanej z cegieł nasuwa się pytanie o parametry wytrzymałościowe elementów murowych. Jednakże trudno uzyskać takie informacje, gdyż przedmiotowy obiekt już nie istnieje. Postanowiono więc pobrać cegły z odkrytego podczas prowadzenia jednej z budów w Poznaniu fragmentu Bastionu Brüneck wzniesionego w latach 1849-1852, niedaleko obecnej ulicy Królowej Jadwigi. Podjęto próbę odpowiedzi na pytanie o parametry wytrzymałościowe elementów murowych wykorzystanych przy budowie Fortu Rauch przy założeniu podobieństwa cech materiałowych wytwarzanych ówcześnie cegieł, wykorzystywanych do budowy obiektów fortecznych na terenie miasta Poznania.

Rys. 2. Fort Rauch po 1913 r. Widoczne wały, fosa, kaponiera, redita i Brama Kaliska. Prawa kaponiera znajduje się obecnie pod północną ścianą WBL [Ze zb. ppłk. Z. Inglota]

 

Rys. 3. Widok na bramę główną z dziedzińca fortu. Przed bramą widoczny dom wałmistrza [Ze zb.: Muzeum Armii "Poznań"]

 

Rys. 4. Rysunek inwentaryzacyjny Reduty Marcinkowskiego [Archiwum PP]

 

Pobrane za zgodą Miejskiego Konserwatora Zabytków cegły zostały poddane analizie parametrów wymiarowych i wytrzymałościowych oraz analizie wag w stanie suchym i po umieszczeniu w wodzie. Uzyskane wyniki podano w tabeli 1.

Rys. 5. Plan ogólny Fortu Rauch - Reduty Marcinkowskiego. Oznaczenia: 1- redita Fortu Rauch, 2 - dziedziniec wraz ze studnią, 3- most wjazdowy z przęsłem uchylnym, 4 - majdan fortu, 5 - wał artyleryjski, 6 - kaponiery barkowe, 7 - fosa sucha, 8 - droga kryta, 9 - przedpole fortu, 10 - most z przęsłem uchylnym, 11 - Brama Kaliska [rekonstrukcja T. Kanoniczak]

 

Na dwóch z 12 cegieł widnieją charakterystyczne oznaczenia w postaci dużych liter: Z oraz W. Są to znaki cegielni: Z - cegielnia Żabikowo, W - cegielnia Wierzbak. Oznaczenie W widnieje także na cegle w murze ściany w podziemiach budynku Wydziału Budownictwa. Jak wspomniano gmach ten został wzniesiony z cegieł uzyskanych z rozbiórki Fortu. Przykładowe znakowanie cegieł używanych do budowy fortyfikacji na terenie miasta Poznania pokazano na rys. 6.

Rys. 6. Znakowanie cegieł fortecznych (cegielnie: Wilda, Wierzbak, Żabikowo, Rataje, Promnice) [mat. własne]

 

Tabela 1. Parametry wymiarowe i wytrzymałościowe analizowanych cegieł oraz analiza wag w stanie suchym i po umieszczeniu w wodzie [badania własne]

 

Jak widać po uzyskanych wynikach - parametrach pobranych cegieł, elementy te różnią się po względem wymiarowym oraz wytrzymałościowym od cegieł zwykłych pełnych współcześnie produkowanych. Przede wszystkim analizowane elementy murowe są znacznie dłuższe oraz szersze od współczesnych, ich grubość jest jednak nieco mniejsza. Wytrzymałość charakterystyczna na ściskanie jest dosyć zróżnicowana i zawiera się pomiędzy 16,2 MPa, a 35,5 MPa. Uzyskane wytrzymałości trudno porównywać z wytrzymałością współczesnych cegieł, gdyż obecnie posługujemy się różnymi klasami wytrzymałości. Jednakże gdyby dla porównania przyjąć najczęściej projektowaną klasę wytrzymałości charakterystycznej produkowanych cegieł zwykłych pełnych, czyli 15,0 MPa, to można by stwierdzić jednoznacznie, że zbadane historyczne cegły wykazują znacznie wyższa wytrzymałość od cegieł współczesnych. Zwrócić także należy na niską nasiąkliwość cegieł - oscyluje ona od 3% do 5% a tylko w jednym przypadku przyjmuje wartość powyżej 18% (ale cegła ma bardzo niską wytrzymałość).

3. Budynek Wydziału Budownictwa Lądowego

Budynek Wydziału Budownictwa Lądowego został wzniesiony w latach 1953 - 55. Charakterystyczny, okazały gmach utrzymany w konwencji panującego ówcześnie socrealizmu zaprojektował Stanisław Pogórski przy współpracy z Lechem Sternalem. Do budowy wykorzystano cegły uzyskane z rozbiórki fortu. Mgr inż. arch. Stanisław Pogórski urodził się 20 kwietnia 1908 roku w Warszawie. Absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. W Poznaniu od czerwca 1945 roku. Do 1947 roku pracował jako architekt urbanista w Zarządzie Miejskim. Od 1946 roku nauczyciel w Szkole Inżynierskiej w Poznaniu. Od 1948 roku pracownik poznańskiego oddziału Centralnego Biura Projektów Architektonicznych i Budowlanych (późniejszy Miastoprojekt). W latach 1956-1958 wykładowca na PWSSP w Poznaniu (późniejsza ASP, obecnie UAP). Autor i współautor wielu projektów architektonicznych, min. Pomnika Braterstwa Broni na poznańskiej Cytadeli, Collegium Anatomicum w Poznaniu, gmachu Sądu Wojewódzkiego, wieżowca Miastoprojektu, Domu Technika, gmachu Wydziału Budownictwa Lądowego PP. Zmarł 1 marca 1958 roku w Poznaniu. Spoczywa na Cmentarzu Jeżyckim [12, 4]. Ten trzykondygnacyjny obiekt całkowicie podpiwniczony wykonano z cegły rozbiórkowej, ze stropami prefabrykowanymi typu DMS z wylewkami żelbetowym (rys. 7 , 8).

Rys.7. Budynek Wydziału Budownictwa - widok od strony Kościoła Św. Rocha (ok.1962 r.). W głębi pusty teren po rozbiórce Fortu Rauch [Ze zb.: Muzeum Historii Miasta Poznania]

 

Rys.8 Fragment oryginalnego rzutu budynku z 1952 roku [Archiwum PP]

 

Rys. 9. Prace rozbiórkowe reduty Fortu Rauch z pokazaniem przyjętej lokalizacji budynku Wydziału [Ze zb.: CAW, obrys budynku Wydziału T. Kanoniczak ]

 

Rys. 10. Lokalizacja Fortu Raucha na tle obecnych budynków Politechniki Poznańskiej. Widoczne przenikanie się obrazu prawej kaponiery barkowej ze ścianą północna budynku Wydziału [Mapy Google, obrys Fortu T. Kanoniczak]

 

Obiekt składa się z części wyższej z pomieszczeniami pracy dla pracowników oraz części niskiej, od strony wschodniej z czterema salami wykładowymi amfiteatralnymi. Pod częścią sal znajduje się schron przeciwlotniczy. Budynek posiada głęboko posadowione fundamenty ze względu na fakt posadowienia ściany północnej w pobliżu fosy byłego Fortu. Dokonując rekonstrukcji miejsca posadowienia budynku Wydziału wykonano rys. 10 z pokazaniem granic Fortu Rauch i obecnej lokalizacji budynku. W latach 1966-67 obiekt został rozbudowany o charakterystyczne naroża z tyłu budynku według projektu Z. Chwaliboga i A. Gałkowskiego [4, 6, 9, 12, 13, 14]. Potwierdzeniem nakładania się granic fundamentów obu obiektów jest rys. 11, na którym pokazano odsłonięte głębokie ściany fundamentowe z zaznaczeniem resztek muru należącego prawej kaponiery barkowej widocznej także na rys. 10 oraz na rys. 2 i 5. W latach 2004-2008 przystąpiono do remontu budynku Wydziału. Remont obejmował naprawę dachu, naprawę ścian zewnętrznych z wymianą obróbek blacharskich i wymianą wszystkich okien, a także ocieplenie ścian poniżej poziomu terenu. Podczas ocieplania ścian poniżej poziomu terenu dokonano odsłonięcia ścian fundamentowych na wysokości około 4 m. Stwierdzono, że ściana północna posiada strukturę dwuwarstwową: od zewnątrz murowane łuki, od środka murowane ściany pełne. Przy tej okazji odsłonięto także zachowane fragmenty pierwotnych ceglanych murów prawej kaponiery barkowej (rys. 11).

Rys. 11. Odsłonięta północna ściana budynku Wydziału. Widoczne łuki oraz pozostałości fragmentów murów prawej kaponiery barkowej [fot. M. Kania]

 

4. Podsumowanie

Udokumentowana historia rejonu Piotrowo - Berdychowo ma ponad 400 lat. Świadczy o tym zamieszczone kalendarium najważniejszych wydarzeń. Przez wieki zmieniały się jego funkcje poczynając od rolniczych, poprzez miastotwórcze na prawym brzegu Warty, po militarne. Pruskie władze porozbiorowe utworzyły Poznań miastem - twierdzą - miejscem obronnym imperium Prus najbardziej wysuniętym na wschód. Teren Kraju Warty przez dziesiątki lat podlegał silnej germanizacji i jest zemstą historii, że właśnie tutaj powstał silny polski ośrodek naukowo - kulturalny o szerokim oddziaływaniu ideowym na otoczenie. Z tego powodu świadomość historyczna i jej dokumentowanie są głównym powodem przygotowania niniejszej publikacji. Niniejszy artykuł rozbudził w jego autorach potrzebę dalszych działań zmierzających do gromadzenia rozproszonych w różnych miejscach dokumentów i planów fortecznych. Konieczne jest także skompletowanie dokumentacji technicznej budynku wydziału, bowiem dostępne są obecnie tylko 4 rzuty poszczególnych kondygnacji (oryginały z 1952 roku) a brak jest bardzo ważnego przekroju poprzecznego i podłużnego. Istnieje podejrzenie, że część południowa budynku jest wypłycona w stosunku do części północnej, bowiem ta elewacja "odchodzi" od budynku, powodując liczne zarysowania ścian prostopadłych do elewacji. Brak diagnozy uniemożliwia trwałą naprawę ścian.

KALENDARIUM WYDARZEŃ REJONU PIOTROWO

• 1602 r. - Piotrowo uzyskało prawa miejskie [1, 7],
• 1896 r. - włączenie Piotrowa w granice miasta Poznania [1,8],
• do 1845 r. ukończenie budowy Fortu Rauch [5],
• 1919 r. - powstaje Wydział Budowlany w utworzonej Wyższej Szkole Technicznej w Poznaniu,
• 1923 r. - przemianowanie Fortu Rauch (Roch) na Redutę Marcinkowskiego,
• 1926 r. - 1927 r. - niwelacja wałów w otoczeniu Reduty Marcinkowskiego,
• 1945 r. - powstaje Wydział Budownictwa w utworzonej Wyższej Szkole Inżynierskiej,
• 1953 r. - 5 marca - rozpoczęcie robót rozbiórkowych obiektów fortecznych na Piotrowie [3],
• 1953 r. - 25 marca - przeniesienie Wydziału Budownictwa do odbudowanego gmachu przy ul. Strzeleckiej (dawne gimnazjum im. Bergera) [3],
• 1953 r. - 1955 r. - budowa gmachu Wydziału Budownictwa Lądowego przy ul. Piotrowo (wg proj. Stanisława Pogórskiego i Lecha Sternala) [4, 6, 9, 12, 13],
• 1955 r. - Wyższa Szkoła Inżynierska zostaje przemianowana na Politechnikę Poznańską; powstaje Wydział Budownictwa Lądowego
• 1966 r. - 1967 r. - rozbudowa gmachu WBL o naroża w tylnej części budynku (wg proj. Zbigniewa Chwaliboga i Andrzeja Gałkowskiego) [6, 13, 14],
• 1993 r. - zmiana nazwy wydziału na: Wydział Budownictwa, Architektury i Inżynierii Środowiska,
• 1999 r. - kolejna zmiana nazwy wydziału na: Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska.
• 2004 r. - 2008 r. - remont budynku Wydziału

LITERATURA

[1] Rezler M.: Kalendarium Poznańskie, Wydawnictwo Halszka, Poznań 2003

[2] Archiwum Politechniki Poznańskiej

[3] Kronika Miasta Poznania. Rocznik XXIV (za lata 1951-1956), Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu, Poznań 1956

[4] Kronika Miasta Poznania, 2/1975 (43), s. 118-129, Poznań 1975

[5] Plany i dokumenty z Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie: w tym uwzględniono:

- Plan projektowy twierdzy w Poznaniu z 23 marca 1828 r., z adnotacjami gen. Hake
- Plan projektowy twierdzy w Poznaniu z 18 czerwca 1828 r., z adnotacjami gen. Raucha
- Plany projektowe XIX wiecznych fortyfikacji pruskich w Poznaniu

[6] Praca zbiorowa pod redakcją Teresy Jakimowicz: Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2005

[7] Praca zbiorowa: Księga pamiątkowa miasta Poznania. Dziesięć lat pracy polskiego zarządu Stołecznego Miasta Poznania, Magistrat Stołecznego Miasta Poznania, Poznań 1929

[8] Praca zbiorowa: Nazewnictwo geograficzne Poznania, Zbiór studiów, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2008

[9] Praca zbiorowa. Projekt - Miasto. Wspomnienia poznańskich architektów 1945-2005. Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2013

[10] Praca zbiorowa : Dzieje polskiego wyższego szkolnictwa technicznego w Poznaniu 1919-2009. WPP Poznań 2009

[11] Praca zbiorowa : 70-lecie Wydziału Budownictwa i Inżynierii Środowiska Politechniki Poznańskej 1945-2015. WPP Poznań 2016

[12] Wielkopolski Słownik Biograficzny, PWN, Warszawa - Poznań 1983

[13] www.inmemoriam.architektsarp.pl

[14] www.pamiecmiasta.pl